Ana Mladenović: Visok - geološka riznica Srbije

7. август 2009.

Pirot / Srbija Ana Mladenović: Masiv Stare planine nalazi se u istočnom pojasu Karpatsko – balkanske planinske mase, gde predstavlja zapadni deo velikog i poznatog masiva planine Balkan, koji se u celini pruža u Bugarskoj. Staru planinu izgrađuje planinski venac, koji počinje od obronaka Vrške čuke (692 m n.v.) iznad Zaječara, a zatim se pruža prema jugoistoku, odakle se naglo izdiže iznad Knjaževca i prelazi u visoki planinski masiv koji se lučno pruža pravcem severozapad – jugoistok, dostižući najveću visinu na vrhu Midžor (2168 m n.v.). Severoistočne padine nalaze se na teritoriji Bugarske, dok se jugozapadne padine sa pobrđima nalaze na teritoriji Srbije.

Turistički najinteresantniji deo upravo je južni deo jugozapadnih padina Stare planine, poznatiji kao Visok, koji pripada teritoriji opštine Pirot. Visok predstavlja predeo koji leži između glavnog grebena Stare planine i Vidliča. Udaljen je 35 km od Pirota, i oko 420 km od Beograda.

Masiv Stare planine karakteriše velika raznovrsnost i razuđenost reljefa, sa oštro usečenim i dubokim dolinama, uglavnom kratkih tokova. Reljef planine je u osnovi tektonskog porekla, mada je oblikovan intenzivnom erozijom, pre svega fluvijalnom. U reljefu ovog terena jasno se, prema Cvijiću, mogu izdvojiti četiri osnovne celine: venac Stare planine, zona glama i kukla, dolina Visočice i planina Vidlič. Karakteristični geomorfološki oblici – kraške depresije bez površinskog oticanja vode i klisure reka, javljaju se u zoni glama i kukla. Najveća kraška depresija je Ponor kod sela Dojkinci, a najveća klisura Vladikine ploče, koju je usekla Visočica.

Drenažna mreža ovog područja je veoma razvijena. Reka Visočica, sa svojim pritokama, obrazuje najgušću rečnu mrežu u Srbiji. Stalni površinski tokovi su: Visočica, Dojkinačka reka, Jelovička reka, Gostuška reka i Rosomačka reka, a ima i niz manjih i povremenih tokova.

Cilj ove reportaže ogleda se u prikazu geološke baštine Stare planine, kako bi se ljudima ukazalo na neophodnost očuvanja i zaštite objekata geološkog nasleđa Stare planine.

Geo-staza: staza geoloških zanimljivosti Visoka

Geološke karakteristike jugozapadnih obronaka Stare planine mogu se upoznati preko geo-staze, duž koje se mogu videti geološki interesantni objekti. Staza prolazi kroz planinsko – rekreacioni centar Vrelo. Ukupna dužina staze je 63.25 km, a visinska razlika je oko 780 m. Najvećim delom vodi asfaltnim putem, mada ima i teže prohodnih delova (kakvi su, npr. klisure Visočice i Rosomačke reke), pa spada u red srednje lako prohodnih staza. Veliki deo staze je obeležena planinarska staza. Izdvojeno je ukupno 24 tačaka, koje turistima na zanimljiv način mogu prikazati geološke, hidrogeološke i geomorfološke karakteristike ove oblasti.

S obzirom na veliku dužinu staze, može se podeliti na 4 zasebna, koja se mogu prezentovati u toku 4 dana:

• Rsovci – Vrelo, u dužini od 5.75 km
• Vrelo – Ponor – Vrelo (kružna staza), u dužini od 18.2 km
• Vrelo – Rosomač – Slavinja – Visočka Ržana – Rsovci, u dužini od 14.6 km
• Rsovci – Zavoj (brana), u dužini od 24.7 km

Geološke, hidrogeološke i geomorfološke pojave na stazi

1. Nalazište mermera
2. Potez Rsovci – Vrelo – smenjivanje svih katova trijasa, jure i donje krede, na dužini od 5km, izuzetno bogatih fosilima. Na potezu se može videti nekoliko karakterističnih izdanaka, i to: kontakt krednih krečnjaka i krednih uslojenih laporaca, izdanak jurskih masivnih krečnjaka sive boje ispresecanih sa više sistema pukotina, kontakt trijaskih uslojenih krečnjaka i jurskih uslojenih laporaca
3. Nalazište jurske faune
4. Jelovačko vrelo
5. Vodopad u Jelovičkoj reci
6. Izdanak argilošista
7. Izdanak filita
8. Izdanak amfibolita
9. Izdanak diorita
10. Pogled na krašku depresiju Ponor (Bodin vrh, 1484 m n.v.)
11. Vodopad Tupavica kod sela Dojkinci
12. Rosomački vrh – vidikovac na 1230 m n.v.
13. Profil jurskih krečnjaka u Rosomaču – predstavlja sive krečnjake stvorene u najdubljim delovima mora, sa proslojcima rožnaca, debljine do 20 cm, i amonitskom faunom
14. Pećina u klisuri Rosomačke reke
15. Klisura Rosomačke reke, usečena u uslojenim krečnjacima
16. Pećina Golobarska dupka, kod sela Visočka Ržana
17. Klisura Vladikine ploče – prostire se između sela Rsovci i Pakleštica, u kojoj reka Visočica gradi uklještene meandre
18. Pećina Vladikina ploča, koja se nalazi u klisuri
19. Izdanak peskovito – liskunovitih škriljaca, na kome su vidljive površinske izmene stena
20. Izdanak izrasedanih bankovitih krečnjaka
21. Izdanak crvenih peščara, koji se smenjuju sa alevrolitima
22. Nalazište kamenog uglja – ostaci nekadašnjeg rudarenja
23. Naborni oblik, vidljiv u uslojenim trijaskim krečnjacima
24. Brana Zavoj – kraj Zavojskog jezera

Stajna tačka 3

U jurskim sedimentima nalazi se marinska fauna predstavljena amonitima i cefalopodima. Ovi organizmi su bili dobri plivači, a postmortalno su bili nekroplankton – plutali su na površini, i kao takvi nošeni talasima. U paleoekološkom smislu su indikatori batijalne sredine. Ovo nalazište je veoma bogato fosilima koji su vidljivi čak i po površini izdnaka.

Stajna tačka 4

Jelovačko vrelo

Jelovačko vrelo predstavlja izvor sa najvećom izdašnošću na ovom prostoru. Ovo je vrelo uzlaznog tipa i izbija u manjoj vrtačastoj depresiji koja je ujezerena. Ova ujezerena depresija leži skoro u visini korita. Vrelo je sifonskog tipa, dubine glavnog kanala oko 16 m. Potok formiran od ovog vrela se, posle toka dugog oko 1 km uliva u Dojkinačku reku. Ovaj izvor se nalazi nedaleko (oko 700 m) od planinsko – rekreacionog centra Vrelo.

Stajne tačke 6 - 9

Metamorfne stene starije paleozojske starosti su, takođe, izdvojene kao posebna serija zbog svoje velike rasprostranjenosti u gornjem delu Visoka. Predstavljene su argilošistima, filitima, amfibolitima i amfibolitskim gnajsevima. Odlikuju se izuzetno velikom ubranošću i mestimičnom uškriljenošću. Karakteristične su i po tome što se u okviru ove formacije javljaju dioriti mlađe paleozojske starosti.

Stajna tačka 10

Kraška depresija Ponor

Ponor predstavlja zatvorenu krašku depresiju bez površinskog oticanja vode, čija se duža strana prostire, kao i svi glavni tektonski elementi ove oblasti, pravcem severozapad – jugoistok. Dugačka je oko 200 m, a maksimalne širine do 100 m. Po geološkoj građi mogu se izdvojiti dve celine – severni deo sastavljen je od liskunovitog peščara trijaske starosti, a južni deo od trijaskih laporovotih krečnjaka. Ova depresija je bogata izvorima koji se javljaju na njenim obodima. Ti izvori su velike izdašnosti, sa temperaturom vode od 5 - 8˚C.

Stajna tačka 15

Donji deo klisure Rosomačke reke - Rosomački lonci

Klisura Rosomačke reke prostire se između sela Rosomač i Slavinja. Usečena je u uslojenim krečnjacima jurske starosti. Klisura je interesantna po tome što se u njoj javljaju tzv. Rosomački lonci. To su lonci, koji nastaju karakterističnim procesom vertikalne fluvijalne erozije. Nalaze se na mestima gde reka naglo sa kaskada pada u korito, pa se, zbog velike kinetičke energije vode, vrši udubljivanje dela rečnog korita neposredno iza kaskada. Širina ovih lonaca može iznositi i do 4 m u prečniku.

Stajna tačka 17

Klisura Vladikine ploče

Klisura Vladikine ploče prostire se između sela Rsovci i Pakleštica, u dužini od oko 2 km. Ovu klisuru je, u jurskim sedimentima, usekla reka Visočica. Sa geomorfološkog aspekta, klisura je specifična po tome što Visočica u njoj gradi uklještne meandre, zbog čega predstavlja izuzetan primer naglog pojačanja vertikalne erozije. Naime, reka je nekada bila razvijena na znatno višem nivou, gde je imala normalnu dolinu, sa širokim dnom, po kojem je migrirala i slobodno formirala meandre. Usled naglog povećanja vertikalne erozije, reka nije imala vremena da ispravi svoje korito. Usecanje je nastavljeno po meandru, pa je taj deo doline dobio karakter klisure.

Stajna tačka 21

Još jedna karakteristika Visoka, i to njegovog nižeg dela, su permski crveni peščari. Oni izgrađuju najveći deo ovog terena. Niži deo ovog izdanka izgrađen je od peščara različite veličine zrna koji se smenjuju sa alevrolitima. Viši deo izdanka grade alevroliti sa vidnim tragovima raspadanja. Na ovom izdanku se javljaju i sočiva tufova, koja su tragovi vulkanske aktivnosti. Tufovi su stvoreni verovatno krajem paleozoika, kada se na ovom prostoru završila vulkanska aktivnost.

Stajna tačka 23

Stajna tačka 23 je izdanak uslojenih krečnjaka trijaske starosti, koji se nalazi na samom ušću Gostuške reke u Zavojsko jezero. Na ovom izdanku uočava se naborni oblik sa svim elementima. Naborni oblik je verovatno nastao na početku trijasa kada se na ovom prostoru dešavala transgresija i mestimično ubiranje mlađih stenskih jedinica. Ovaj izdanak, pored estetskog, ima i edukativni karakakter.

Stajna tačka 24

Zavojsko jezero

Od sela Pakleštica pa do sela Zavoj, u dužini od 17 km, prostire se Zavojsko jezero. U geološkom smislu jezero je specifično po svom nastanku. Nastalo je kada je jedan od ogranaka Stare planine počeo da klizi i pregradio Visočicu na srednjem delu njenog toka. Nastala prirodna brana je kasnije nadvišena i sagrađena je veštačka brana. Tako je nastalo veštačko jezero čije vode HE „Pirot“ koristi za pokretanje generatora. Zavojsko jezero je jedino jezero na teritoriji Srbije nastalo koluvijalnim procesom.